Zapewne często leśnicy zastanawiają się, jakie jest faktyczne zagrożenie dla drzewostanu od konkretnego patogena? Czy w moim lesie jest „go" dużo? A jeśli tak, to co z tego wynika? Czy będzie więcej szkód?

Dlatego też, chcielibyśmy spróbować udzielić odpowiedzi na takie pytania w kontekście jednego z najgroźniejszych patogenów w lesie: huby korzeni.

Huba korzeni powodowana przez Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. sensu lato jest jedną z najważniejszych, pod względem gospodarczym, chorób lasu w Polsce oraz w strefie klimatu umiarkowanego.

Patogen powoduje zgniliznę białą jamkowatą korzeni i podstawy pnia. Poraża drzewa w ciągu całego cyklu rozwojowego drzewostanu (Sierota 1987). Na młodszych drzewach po porażeniu dochodzi do chlorozy, żółknięcia i zamierania igieł, a w konsekwencji zamierania całych drzew.

Zakres gospodarzy grzybów rodzaju Heterobasidion jest bardzo szeroki. Opisano 226 gatunków roślin, które są przez nie porażane. Najczęściej atakowane są drzewa iglaste rodzajów: Abies,Juniperus, Pinus,Larix,Picea, Pseudotsuga, Taxus, Chamaecyparis, Thuja, Tsuga, a także, choć rzadziej, drzewa liściaste rodzajów: Acer, Alnus, Betula, Carpinus, Fagus, fraxinus, Malus, Populus, Prunus, Pyrus, Quercus, Salix, Sorbus, Ulmus oraz krzewy rodzaju: Berberis, Calluna, Corylus, Crataegus, Lonicera, Rosa, Siringa.

W Polsce występują wszystkie trzy gatunki należące do grzybów rodzaju Heterobasidion: Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. sensu stricto – korzeniowiec sosnowy (dawna grupa intersterylna P), Heterobasidion parviporum Niemelä et Korhonen – korzeniowiec drobnopory (dawna grupa S) oraz Heterobasidion abietinum Niemelä et Korhonen –korzeniowiec jodłowy (dawna grupa F).

Największe szkody w polskich lasach powoduje korzeniowiec sosnowy, szczególnie w monokulturach sosnowych rosnących w I i II generacji na gruntach porolnych.

Duże znaczenie gospodarcze H. annosum s. s. jest niewątpliwie związane z największym udziałem w składzie gatunkowych polskich lasów jego głównego gospodarza, jakim jest sosna zwyczajna. Ostatnio pojawiły się doniesienia o występowaniu tego patogena na buku zwyczajnym, w podsadzeniach produkcyjnych, w przebudowywanych drzewostanach sosnowych.

Aby spróbować odpowiedzieć na wyżej postawione pytania, będziemy bazować na wynikach pracy doktorskiej jednego z naszych pracowników oraz doniesieniach naukowych. Przedmiotem badań wspomnianej pracy doktorskiej było wykazanie możliwych zależności pomiędzy zdolnością zasiedlania drewna żywych strzałek sosen, zdolnością zasiedlania martwego drewna korzeni pniaków sosnowych, zdolnością rozkłady drewna pniakowego,
a zróżnicowaniem genetycznym populacji oraz rozmiarami poszczególnych genotypów H. annosum s. s.

Na początek zajmijmy się „wielkością" patogena.

Badania przeprowadzono w 4 drzewostanach różnych klas wieku, ponieważ grzyb H. annosum s. s. jest groźnym patogenem sosny, niezależnie od wieku gospodarza.

Fot. 1. Drzewostan sosnowy, w którym wyznaczono powierzchnię badawczą A.

W starszych drzewostanach pobierano kawałki drewna z pniaków potrzebieżowych oraz ich korzeni.

W drzewostanach młodszych, drewno pobierano z okolicy szyi korzeniowej oraz ich korzeni.

Fot. 2. Pniak potrzebieżowy, trwale oznakowany, bez owocników, ale zasiedlony przez patogena

Po dokonaniu izolacji i identyfikacji patogenów określono także liczbę i rozmiary genotypów zasiedlających poszczególne powierzchnie badawcze.

Zasięgi i liczbę poszczególnych genotypów patogena przedstawiają ryciny:

Plan zasięgu poszczególnych genotypówH. annosum s. s. występujących na powierzchni A

□ – pniaki niezasiedlone, ■ – pniaki zasiedlone, ● –drzewa, 1 – 29 – numery pniaków

Plan zasięgu poszczególnych genotypówH. annosum s. s. występujących na powierzchni B:

■ – sosny porażone, ● –sosny nieporażone, ♦ - buki porażone, ● – buki nieporażone, ● – modrzewie nieporażone, ●- świerki nieporażone,1 – 10 – numery drzew

Plan zasięgu poszczególnych genotypów H. annosum s. s. występujących na powierzchni C:

□ – pniaki niezasiedlone, ■ – pniaki zasiedlone, ● –drzewa, 1 – 50 – numery pniaków

Plan zasięgu poszczególnych genotypów H. annosum  s. s. występujących na powierzchni D:

□ – drzewa nieporażone, ■ – drzewa porażone, ● –drzewa, 1 – 50 – numery drzew

Prowadząc badania w wybranych drzewostanach sosnowych okazało się, że są one silnie porażone przez H. annosum s. s. Mimo, że w drzewostanie, gdzie zlokalizowano powierzchnie A, B i C nie stwierdzono obecności owocników patogena na pniakach potrzebieżowych, to badania potwierdziły ich powszechne zasiedlenie przez H. annosum s. s. Prawdopodobnie warunki wilgotnościowe występujące w tym drzewostanie ograniczały możliwości patogena do tworzenia owocników.

Wykazano, że zasiedlenie pniaków i drzew było także silne. Na powierzchni A (45-letni drzewostan sosnowy) patogena wyizolowano z 44,82% pniaków, na powierzchni B (12–letni drzewostan) ze wszystkich badanych drzew, na powierzchni C (45–letni drzewostan) z 52% pniaków, a na powierzchni D (13–letni drzewostan) także ze wszystkich badanych drzew.

Stwierdzono również, że 14 genotypów zasiedlało tylko po jednym pniaku lub drzewie, natomiast największy z analizowanych genotypów zasiedlał 10 pniaków, a największa odległość między obiektami zasiedlonymi przez ten sam genotyp wynosiła 28 m (powierzchnia A).

Pojedynczy genotyp H. annosum s. s. zasiedlał średnio 3,79 drzew lub pniaków. Na powierzchni A pojedynczy genotyp zasiedlał średnio 9,66 pniaków, na powierzchni B – 1,66 drzewa, na powierzchni C – 4,54 pniaka, a na powierzchni D – 6,21 drzew. Należy podkreślić, że największy genotyp stwierdzono na 10 pniakach, a zasiedlał teoretyczną powierzchnię ponad 160,2 m². Rzeczywista powierzchnia zajmowana przez ten genotyp może być jeszcze większa, bo nie badano zasięgu grzybni w systemach korzeniowych pniaków. Chociaż należy pamiętać, że z czasem granice zasięgów genotypów H. annosum s. s. mogą ulegać zmianie ze względu na obumieranie grzybni w rozkładającym się lub przesychającym drewnie, jednak z drugiej strony dzięki zrostom korzeniowym dany organizm może stale powiększać swój zasięg.

W niniejszych badaniach największy obszar zajmowany przez jeden genotyp patogena miał 160,2 m²(około 28 m średnicy) i na podstawie tego można szacować, że genotyp ten miał około 28 lat.

Jak widać, powierzchnie zasiedlone przez H. annosum s. s. mogą być bardzo różne. W następnym artykule, postaramy się odpowiedzieć na pytanie, czy wielkość danego genotypu patogena koreluje z jego agresywnością w stosunku do żywych i zamarłych drzew?